Ik weet niet hoe het bij jou is, maar ik kan wel enig optimisme gebruiken. Eerlijk gezegd vind ik dat nu niet direct in de journalistiek. Gelukkig wel bij ontwerpers. Designers, zo is mijn ervaring, zijn doemdenkers noch struisvogels. Het is hun werk om de status quo constructief uit te dagen en er frisse oplossingen tegenover te stellen.

In deze editie krijg je vooral dat: voorbeelden van ontwerpers, oplossingen en gereedschappen die doen beseffen waarom een designers mentaliteit anno 2025 essentieel is voor een betere journalistieke toekomst. En: waarom AI-first strategieën ons niet gaan redden…

Eerst dit: de journalistieke stack

Nele schreef vorige keer dat redacties technologie moeten leiden (en niet andersom). Als netjes-opgevoede brainstormer reageer ik daarop met ‘ja, plus’ en voeg ik graag een laag toe: die van mensgerichte ontwerpers. Met dit designerperspectief bovenop het redactionele niveau maken we de journalistiek stack completer. De wat?

De Techstack. Illustratie Dirma Janse

Wat is de stack?

Haroon Sheikh (o.a. lid van de Wetenschappelijke Raad voor de Regering) legde het begrip al eens eerder uit in NRC: „In de wereld van de technologie kijkt men vaak naar objecten volgens het model van een stapel, in het Engels een stack. Een telefoon bouw je bijvoorbeeld op door verschillende lagen op elkaar te stapelen, die allemaal met elkaar samenwerken: de laag van de chips, daarboven die van de netwerken, zodat het apparaat kan communiceren met het internet. Er moet ook een softwarelaag zijn, waar de programma’s op kunnen draaien, en daarboven de laag van de apps, waarmee je kan zoeken, betalen, appen, twitteren. En dan nog een laag van de zogeheten interface, die ervoor zorgt dat je als gebruiker de telefoon kan bedienen.’

Denkers als Sheikh en ook internationaal beleidsmedewerker aan het Stanford Instituut voor Mensgerichte AI Marietje Schaake praten steeds vaker over de stack in de context van geopolitieke machtsverhoudingen. Nadeel is dat vanuit dit perspectief de situatie in de wereld voornamelijk technologisch en economisch wordt beschouwd.
Uitgebreid: de J-stack

De journalistieke stack (J-stack) zie ik dan ook als een uitbreiding op bovenstaande, waaraan waardevolle dimensies voor journalistiek zijn toegevoegd: die van mens en redactie. Dat we om de J-stack te verwezenlijken het liefst onafhankelijk van bedenkelijke techbedrijven opereren, is eerder voorwaarde dan doel.

Want er moet meer gebeuren! Om kwalitatieve verhalen te kunnen brengen waar ons publiek gevraagd en ongevraagd mee verder komt in het leven, moeten alle lagen op orde zijn. Dat is waar ontwerpers een belangrijke rol spelen.

Waarom daar designers voor nodig zijn

AI-bedrijven en zelfverklaarde experts marketen de talloze beloftes van AI maar al te graag. Maar zelfs ondanks de daadwerkelijk geavanceerde technische capaciteiten, blijven AI-modellen en -software fundamenteel afhankelijk van mensgerichte ontwerpprincipes om waardevol te zijn.

Dit beargumenteren David Kelley en Derek Robson, van gerenommeerd ontwerpbureau IDEO. Volgens hen bewijzen eerdere technologische revoluties (PC, internet, mobiele telefonie) dat technische doorbraken pas succesvol worden wanneer ze door mensgerichte inzichten zijn gevormd. Insert meer dan platgewalst cliché here: ja, de iPhone.

Empathisch ontwerppionier Jane Fulton Suri

Frisdrank bij de enkels?

Kelley en Robson delen een interessanter voorbeeld: ‘We werkten voor Pepsi. Jane Fulton Suri, een pionier op het gebied van empathie in ontwerponderzoek, ging naar een plek met frisdrankautomaten. Nadat ze had gekeken hoe mensen ze gebruikten, zei ze: “Denk je dat het goed is dat de frisdrank er bij je enkels uitkomt?” En dat is zo voor de hand liggend, toch? Maar de mensen die de automaat bouwden zagen het niet. De rest van het team zag het niet.’

Ik vind dit voorbeeld exemplarisch voor de unieke, noodzakelijke en kritische blik die goede ontwerpers kenmerkt. Naast een journalistiek en technologisch perspectief, is deze empathische, observerende, mensgerichte blik nodig om erachter te komen of en hoe we AI zinvol toepassen in de journalistiek.

De menselijke maat bij AI, volgens publiek

Mensgerichte inzichten rondom AI die de journalistiek vooruit helpen, kregen we recent op een presenteerblaadje uit Australië. De Royal Melbourne Institute of Technology vroeg mensen welke soorten journalistieke toepassingen van AI ze oké vinden. Het formaat van afbeeldingen wijzigen, bijvoorbeeld, lijkt geen probleem. Maar bij een virtuele presentator voelen veel mensen zich niet comfortabel. Download het volledige rapport hier.

Hoe comfortabel nieuwspubliek zich voelt bij AI-gebruik in de journalistiek

De menselijke maat, volgens ontwerpers

Designers staan, net als uitgevers en redacties, voortdurend onder druk om kosten te verminderen en kwaliteit te behouden. Daarbij wordt maar al te vaak naar AI gegrepen als tovermiddel. Een groep ontwerpers die veel onderzoek doet met gebruikers, experimenteerde met synthetische persona’s: AI-gegenereerde profielen van ‘echte mensen’. Die persona’s werden vervolgens gebruikt om ontwerpideeën en oplossingen mee te toetsen. Dat blijkt geen goed idee…

In het rapport met bevindingen, zegt designonderzoeker Christopher Roosen: “Synthetische mensen gebruiken voor onderzoek is als navelstaren, maar dan niet naar onze eigen navel, maar in de grote rommelige, onoverzichtelijke en vaak walgelijke navel van het internet-met-een-hoofdletter-ik”.

Wat machines ons nooit zullen geven

Uit dat rapport met de veelzeggende titel The Case Against AI-Generated Users haalde ik drie waardevolle inzichten die volgens mij voor elk creatief project gelden, of je nu journalist of ontwerper bent. Wanneer je werkt met AI:

1. Mis je authentiek menselijke, emotionele reacties op je stuk of ontwerpoplossing en mis je contextuele signalen;

2. Word je behaagd in plaats van dat aannames worden uitgedaagd;

3. Ontneem je jezelf de kans op onverwachte ontdekkingen die leiden tot verrassende en bruikbare inzichten.

Lezen, luisteren, kijken…

Niet alleen ingegeven door recente geopolitieke ontwikkelingen, maar er wel door versneld, ontwikkelen een aantal mensen minder afhankelijkheid en eerlijker alternatieven voor Amerikaanse technologie (waaronder AI).

Als je wat langer hebt…

“Het wordt leuk en interessant wanneer we weer zelf technologie en toepassingen gaan ontwikkelen,” aldus Marleen Stikker in deze aflevering van Tegenlicht

Zo werd ik blij van Marleen Stikker, directeur van Waag Futurelab voor technologie en maatschappij, die in een aflevering van Tegenlicht vertelt dat het ook leuk en interessant wordt wanneer we weer zelf technologie en toepassingen gaan ontwikkelen. Creativiteit en ondernemersgeest worden erdoor aangewakkerd. Stikker zegt in de aflevering: “De opgave om naast wetgeving ook het goede te maken, dat is ook heel erg leuk. Dan ben je weer aan de slag, dan kan je wat gaan doen. Het is vervelend om alleen maar tegen technologie te zeggen: dat mag niet en dat is fout. Het is veel leuker, interessanter en ook aantrekkelijker om te zeggen: werk mee aan een internet wat je wel wil.”

Laat je verder inspireren door de volgende journalisten, ondernemers en politieke Eurostackers:

• Journalisten: Full Stack Journalism is een alliantie van Europese journalistieke organisaties (o.a. Follow The Money, Are We Euope en Korrectiv), gesticht in 2023 om de krachten te bundelen tegen Big Tech.

• Bedrijven: Deze ondernemers poetsen hun huis en maken het AI-vrij

• Developers: De Weense Constantin Graf bouwde European Alternatives. De site biedt een overzicht van alternatieven voor verschillende diensten, zoals e-mail, Google Maps en Microsoft Office. Voor Amazon staan er 12 alternatieven op de site. Voor Gmail zelfs 21.

• Politici: Het Eurostack initiatief, opgericht door onder anderen Audrey Tang - voormalig minister Digitaal van Taiwan, Meredith Whittaker, voorzitter van Signal, en Europarlementariërs Francesca Bria, Cristina Caffarra, Alexandra Geese en Kai Zenner.

Bovenstaande voorbeelden tonen dat je je niet hoeft te laten ontmoedigen door de twee frames die Big Tech graag hanteert: dat we in Europa a) dit niet zouden kunnen en b) onze regulering innovatie tegenhoudt.

Als je 5 minuten hebt

Hoe een designguru samenwerkt met AI

Vrij naar Stikker wil ik ook zeggen: niet al het AI-gebruik is per definitie slecht. Een mooi voorbeeld daarvan is wat levende designlegende Paula Scherr creëerde met haar designstudio Pentagram en AI-beeldgenerator MidJourney: 1500 visuals voor de Amerikaanse overheid. De opdracht: maak de rapporten van Performance.gov levendiger, begrijpelijker en tastbaarder. Deze making-of video toont hoe een briljant ontwerper doordacht gebruikmaakt van AI en zo met een originele aanpak en oplossing komt.

1500 AI-assisted visuals voor de Amerikaanse overheid, door designstudio Pentagram

Ouderwetse popcultuur in tijden van GenAI

Compleet AI-gegeneerde videoclip van James Blake

Geen acteurs, geen camera’s, geen sets - je merkt er niets van in de videoclip van muzikant James Blake of deze commercial van Adidas. Ze kwamen tot stand door beelden en animaties die puur en alleen op basis van prompts zijn gegenereerd: text-to-video. Het is een techniek die je steeds makkelijker zelf kunt uitproberen, met Sora (van ChatGPT-maker OpenAI) of Kling.ai, Krea.ai RunwayML en Lumalabs.

Tooltips tot slot:

Clarity - plagiaat bestrijden anno 2025

Beter goed gejat dan slecht bedacht? Veel ontwerpers leren door te kopiëren. Maar plagiëren mag niet en teksten door AI laten genereren is niet kies. Toch gebeurt het massaal, zeker onder studenten.

Wat te doen, dachten ze bij plagiaatsoftwarechecker Turnitin. Hun oplossing is Clarity, een ‘alternatieve online ruimte voor studenten om hun werk te doen’, zo legt Annie Chechitelli, productchef van Turnitin, uit aan technieuwsplatform Axios. In de praktijk worden ‘studenten niet alleen verleid door de optie om hun opdracht in ChatGPT te typen, maar ook door de AI-schrijffuncties die worden ingebouwd in tools als Microsoft Word en Google Docs en zelfs rechtstreeks in Windows- en Mac- besturingssystemen.’

Met de speciaal gebouwde onlineomgeving van Clarity begin je in een ‘schone’ omgeving’, zonder dat AI je continue bombardeert met smart suggesties. Het is nog even wachten tot later dit jaar om Clarity uit te proberen.

Synthetische stemmen

Er kwamen recent twee nieuwe (demo’s van) tools uit die zeggen next level stemmen te genereren.

1. Met Octave (van Hume.ai) omschrijf je het type stemgeluid en karakter dat je nodig hebt ‘gewoon’ met een prompt.

2. Volgens Sesame missen huidige digitale spraakassistenten essentiële context en kwaliteiten om ze echt natuurlijk te laten aanvoelen. In de demo hoor je hoe toon, ritme en geschiedenis van het gesprek in deze nieuwe generatie AI-stemmen tot uiting komt.

Open Source Essential AI-toolkit voor journalisten

Florent Daudens, journalistiek AI-ontwikkelaar bij HuggingFace, heeft de The Essential AI-Toolkit samengesteld: een scala aan toepassingen die gratis zijn en open source: te kopiëren en aan te passen door iedereen die dat wil. De ene tool is iets technischer dan de ander, maar er zit veel tussen om eens mee te spelen. Probeer vooral de 'Podcast Generator' en 'Extract information from charts' eens.

Bizar. Dit is tarpitting - creatief vechten tegen AI.

Veel nieuwsorganisaties zijn niet blij met de schrapers en robots die hun waardevolle journalistieke inhoud gratis en voor niets van het web opzuigen (Al wordt de lijst met mediabedrijven die wel geld aannemen van Big AI wel steeds langer).

Naast rechtszaken aanspannen tegen bedrijven als OpenAI, hebben individuen een creatievere (en legale) manier gevonden om terug te vechten: tarpitting. Dat is tactiek om taalmodellen (LLMs) te vergiftigen met onzindata, nadat ze gevangen zijn genomen in een oneindig digitaal doolhof. Hoe dat in zijn werk gaat, lees je in dit fascinerende stuk.

AI haters build tarpits to trap and trick AI scrapers that ignore robots.txt - Ars Technica

Dat was ‘m weer! Ik ben benieuwd welke inspiratie Nele deelt, volgende keer, als ze terug is uit Texas.